นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

วิสุทฺธิมคฺค นิทานกถา

วิสุทฺธิมคฺโค นามายํ คนฺโถ ปิฏกตฺตยสารภูโต สกลโลเก ปฏิปตฺติทีปกคนฺถานํ อคฺโค โหติ เสฏฺโฐ ปมุโข ปาโมกฺโข อุตฺตโม ปวโร จาติ วิญฺญูหิ ปสตฺโถฯ ตตฺถ หิ สงฺคีติตฺตยารูฬฺหสฺส เตปิฏกพุทฺธวจนสฺส อตฺถํ สํขิปิตฺวา สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ พฺรหฺมจริยํ ปริปุณฺณํ ปกาสิตํ สุวิสทญฺจฯ เอวํ ปสตฺถสฺเสตสฺส วิสุทฺธิมคฺคสฺส นิทานกถายปิ ภวิตพฺพเมวฯ ตสฺมาทานิ ตมฺปกาสนตฺถมิทํ ปญฺหกมฺมํ วุจฺจติ –

‘‘โส ปเนส วิสุทฺธิมคฺโค เกน กโต, กทา กโต, กตฺถ กโต, กสฺมา กโต, กิมตฺถํ กโต, กิํ นิสฺสาย กโต, เกน ปกาเรน กโต, กิสฺส สกลโลเก ปตฺถโฏ’’ติฯ

ตตฺถ เกน กโตติ อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรวเรน เตปิฏกสงฺคหฏฺฐกถากาเรน กโตฯ

กทา กโตติ อมฺหากํ ภควโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สกลโลกนาถสฺส ปรินิพฺพุติกาลโต ปจฺฉา ทสเม วสฺสสตเก (973 -พุทฺธวสฺเส) กโตฯ

กตฺถ กโตติ สีหฬทีเป อนุราธปุเร มหาวิหาเร กโตฯ

กสฺมา กโตติ วิสุทฺธิกามานํ สาธุชนานํ ตทธิคมุปายํ สมฺมาปฏิปตฺตินยํ ญาเปตุกามตาสงฺขาเตน อตฺตโน อชฺฌาสเยน สญฺโจทิตตฺตา, สงฺฆปาลตฺเถเรน จ อชฺเฌสิตตฺตา กโตฯ

เอตฺถ ปน ฐตฺวา อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรสฺส อุปฺปตฺติ กเถตพฺพา, สา จ มหาวํเส (จูฬวํโสติปิ โวหริเต ทุติยภาเค) สตฺตติํสมปริจฺเฉเท ปนฺนรสาธิกทฺวิสตคาถาโต (37, 215) ปฏฺฐาย พาตฺติํสาย คาถาหิ ปกาสิตาเยวฯ กถํ? –

มหาวํส-พุทฺธโฆสกถา

[215]

โพธิมณฺฑสมีปมฺหิ, ชาโต พฺราหฺมณมาณโว;

วิชฺชา-สิปฺป-กลา-เวที, ตีสุ เวเทสุ ปารคูฯ

[216]

สมฺมา วิญฺญาตสมโย, สพฺพวาทวิสารโท;

วาทตฺถี ชมฺพุทีปมฺหิ, อาหิณฺฑนฺโต ปวาทิโกฯ

[217]

วิหารเมก’มาคมฺม, รตฺติํ ปาตญฺชลีมตํ;

ปริวตฺเตติ สมฺปุณฺณ-ปทํ สุปริมณฺฑลํฯ

[218]

ตตฺเถโก เรวโต นาม, มหาเถโร วิชานิย;

‘‘มหาปญฺโญ อยํ สตฺโต, ทเมตุํ วฏฺฏตี’’ติ, โสฯ

[219]

‘‘โก นุ คทฺรภราเวน, วิรวนฺโต’’ติ อพฺรวิ;

‘‘คทฺรภานํ รเว อตฺถํ, กิํ ชานาสี’’ติ อาห ตํฯ

[220]

‘‘อหํ ชาเน’’ติ วุตฺโต โส, โอตาเรสิ สกํ มตํ;

ปุฏฺฐํ ปุฏฺฐํ วิยากาสิ, วิรทฺธมฺปิ จ ทสฺสยิฯ

[221]

‘‘เตน หิ ตฺวํ สกํ วาท-โมตาเรหี’’ติ โจทิโต;

ปาฬิ’มาหา’ภิธมฺมสฺส, อตฺถ’มสฺส น โส’ธิคาฯ

[222]

อาห‘‘กสฺเส’ส มนฺโต’’ติ,‘‘พุทฺธมนฺโต’’ติ โส’พฺรวิ;

‘‘เทหิ เมตํ’’ติ วุตฺเต หิ, ‘‘คณฺห ปพฺพชฺช ตํ’’อิติฯ

[223]

มนฺตตฺถี ปพฺพชิตฺวา โส, อุคฺคณฺหิ ปิฏกตฺตยํ;

เอกายโน อยํ มคฺโค, อิติ ปจฺฉา ต’มคฺคหิฯ

[224]

พุทฺธสฺส วิย คมฺภีร-โฆสตฺตา นํ วิยากรุํ;

พุทฺธโฆโสติ โฆโส หิ, พุทฺโธ วิย มหีตเลฯ

[225]

ตตฺถ ญาโณทยํ [ญาโณทยํ นามปกรณํ อิทานิ กุหิญฺจิปิ น ทิสฺสติ;] นาม, กตฺวา ปกรณํ ตทา;

ธมฺมสงฺคณิยากาสิ, กจฺฉํ โส อฏฺฐสาลินิํ [อิทานิ ทิสฺสมานา ปน อฏฺฐสาลินี สีหฬทีปิกาเยว; น ชมฺพุทีปิกา; ปรโต (54-55 ปิฏฺเฐสุ) เอส อาวิภวิสฺสติ]ฯ

[226]